Saturday, April 12, 2014

Responde Komentariu kona-ba : Koperasaun Governu Chinez ho Timor-Leste no Investimentu iha setor Oi-oin

Responde Komentariu kona-ba

                “China nia politika "luar-biasa"---investe iha TL no osan fila ba sira nia rai. TL simu deit konstrusaun  fiziku duke             investe ba kapasidade trabalhadores Timor-oan. Ida ne'e mak dezenvolvimentu ka? Se ema Timor-oan sai          "penonton" deit? (Komentariu husi Kaisala Ara)

                Hau Hanoin Relasaun Entre Xina Ne'e Di'ak No Presiza Hadi'ak Liutan, Hanesan Ita Hotu Hatene    Katak     Relasoens TL-               Xina Iha Kontekstu Ekonomia Di'ak Liu Mak Ajudu Ka Sasan Ou Investimentu   Ne'ebe  Mai TL .

                Ne'e Ho Meodelu Material Labele Sira Nian Emar Mak Mai, Tanba Ne'e TL Presiza  Haree Lei Kona-Ba                             Sidadania, Tanba Sei Loke Dalan Ba Sira Sai Nain Ba Rai, Sira Mos Bele Hetan Projeitu Nasional... Maluk Sira Haree          To'ok...(Komentariu husi Amushu Shukoka)..............>>>>



Hau konkorda ho kolega Kaisala Ara ho Amushu Shukoka. Politika China “luar biasa” ne’e lós, no realiade akontese la’os iha Timor-Leste deit maibe mos akontese iha AFRIKA no nasaun ki’iak sira iha mundo. Politika China ba nasaun ki’ak sira sai hanesan “makan buah simalakama” tanba ita presija sira maski iha ita nia laran lakoi sira mai iha ne’e, maibe sira nia presensa minimal fa’an sasan bajakan balun atu ita nia ema sira ho ekonomia ki’ik bele sosa salae ita sai penontong la bele sosa eleoktonika sira seluk ne’ebe karun liu, ita hare ema komesa uja Mp3, camera, HP didiak made in china, minimal nikmati oituan lah, maski ema bolu dehan barang China murahan,,, hehheh

 Ema China sira mai iha TL barak duni, e ita hare’e, maioria iha kapital Dili no balun ba distritu sira iha Timor laran, ema barak kestiona sira nia presensa sai ameasa bo’ot ba ita nia empresariu ki’ik sira.  Iha komentariu barak dehan katak ita sei sai “bainaka” ba ita nia rai! Lossss....klaru, ita sei sai bainaka no sai bainaka nafatin, tanba ba sa hau dehan hanesan ne’e, laos kestaun tanba presensa China deit iha Timor-Leste maibe aban bain rua ita sei tama membru ASEAN, automatikamentu ita mos tama komunidade ekonomia ASEAN-AFTA (ASEAN Free Trade Area) nudar pilares tolu ne’ebé sai parte integral ba visaun no misaun  ASEAN. Ida ne’e sei sai pior liu tan, tanba sei iha movimentu kapital mai Timor-Leste, liu husi investimentu no buat oi-oin deit, ida ne’e mak lalaok free trade nian,  terminolojia globalizasaun nian, mundu ne’ebe laiha ona impedimentus ba komersiu nian, mundu ne’ebé nakloke nia-an ba mundu seluk, mundu ne’ebé sei halo interkoneksaun iha parte ekonomia,  sosial, kultura no seluk tan.

Kolia kona ba investimentu, Iha Dili, agora dadauk ita hare Timor-Telkom investe iha ne’e lori ona mos sira nia ema peritus sira balun, no tekniku sira mai iha Timor-Leste, TELKOMCEL mos hanesan lori sira nia peritus sira, Telemor mos halo hanesan,  laos ida ne’e deit, halo projetu bo’ot ita tenki importa ema sira husi rai liur, halo ponte komoro deit ema stranjeitu nain hira mak tenki servisu iha ne’eba. Monta linha, fiu eletrisidade liga ba  distritu tenki uja ema sira husi liur (ita uja tekniku China sira no husi Indoensia). Ita labele fo kulpa ba inta nia empresariu lokal tanba sira mos hakarak ema tekniku profesional sira para halo obra ne’e ho diak, no hetan profit ruma, no ita labele impede ne’e sira nia decisaun.

Se aban bain rua ita tama ASEAN ita sei hasoru nasaun membru sira, nasaun 10 ne’ebe mak sei mai investe iha ne’e,  no laos membru sira deit maibe mos iha koperasaun inter rejional ou entre ASEAN ho nasaun seluk, hanesan ASEAN-Free trade area ho Korea du Sul, Ho China, nos nasaun seluk tan, nasaun sira ne’e posibilidade sei lori nia ema mai iha ne’e.  Ida ne’e aumenta tan ita nia ema sai “penontong luar biasa”. Sei ita lokoi servisu ba sira, tamba ita lakoi sai bainaka. Ou ita lakoi prepara didiak iha parte labor skill nian.
Hau foti ezemplo deit, investimentu iha parte hospitalidad nian, tuir hau nia hare’e no observasaun problema ba ita ita nia ema mak, etika servisu, etika komunikasi, kompanha sira ne’ebé eziste iha ita nia rai prefere liu maluk sira balun mai husi rai liur (liu-liu iha ba posisaun supervisors ou manajer) duke ita nia ema tanba la hatudu vontade diak, haruka servisu oras 8 maibe iha tenpo servisu gasta oras sorin balun hodi konta storia, gosip, no oi-oin informsau ida ne’e hakerek nain hetan husi empresariu sira no supervisor sira. 

Ezemplu balun, bainaka husu ou order hahan ruma, sira mai ho lian kasar, ou deskute tan ho bainaka hehhehe ne’e ezempu deit laos ema hotu-hotu (governu presija halo intervensaun hodi hadia area ida ne’e). Ida mak ne’e ezemplo saida mak akontese agora. Belajarlah dari orang China, ita mos presija foti  esperensia etika sevisu Chinez sira nian, oinsa sira halo servisu, foti buat sira positivu husi sira. Labele kritika deit maibe minimal foti asuntu positivu ne’ebe mak ita bele aprende!!!!

Kolia kona ba lalaok komersiu,  ema sempre buka meius oinsa para hetan profit, ita hare iha fatores oinsa atrai investor sira, tanba sa mak iha investimentu tanba sa mak ema barak hakarak investe iha rai balun duke iha ita nia rai hanesan ambiente Foreign Direct Investment iha China, Vietnam Indoensia, Thailand buras tebes nomos nasaun seluk duke iha ita nia rai?  Tanba iha investor sira mos hare husi aspeitu hirak ne’e, iha rekursu humanu ne’ebe ho skil bo’ot maibe iha etika servisu diak, profesional, entaun investor sira hili nasaun sira ne’ebé iha rekursu ne’ebé iha duke sira mai investe iha Timor-Leste.

Ita hare momos, iha enkontru dala barak, enkontru parserial husi doadores internasional no nasaun ki’iak sira hanesan Timor-Leste no nasaun seluk, sira nia hakarak mak investimentu, iha Timor-Leste investimentu sai asuntu importante oinsa ita hakarak atrai investor sira mia iha ne’e, agora dadauk fator prisipal mak hadia ita nia estabilidad nasional pare bele aseugra ambiente investimentu iha ita nia rai, nune’e mos iha rejiaun seluk, liu-liu Afrika, investimentu sai asuntu importante, lider Afika sira sempre hato’o kestaun ba doadores sira liu-liu membru OECD, organizasaun ekonomia internasiona, NGO Internasional sira katak sira la’os deit presija International Aid (developmental Aid) maibe sira presija investimentu. Sira kontinua hakilar investimentu, la’os simu osan deit (Tuir peskiza husi Dambisa Mayo katak Afrika sai nasaun ne’ebe hetan desaste tamba proble “aid”  maibe tanba sa mak doadores sira kontinua nafatin sirkula osan ba sira?)  sira hatene osan sira ne’e fakar barak iha sira nia rai, resultadu zero,  hanesan mos iha TL “8 Billion already spent on Timor-Leste  not in Timor-Leste” fantastatik liu. Osan sira ne’e ba ne’ebe, se mak han, povu ki’ik, mak han ka? Husu tok sira se’e ida ne’e los? Ou advisor sira? Ou governu, husu tok sira? Ou keta INGO-NGO sira, hau lahatene, husu tok sira?

Ita hare nasaun bo’ot  hanesan USA, Australia ema sempre gaba sira, saida mak sira halo ona ba nasaun sira iha pasifik, saida mak sira halo ba Timor-Leste, politika foer mak barak ya kan,!!!! foin dadauk Australia halo ema barak mak tensaun sae, tanba politika foer ne’eb”e bobar metin ho sira stratejia ekonomia politika liu husi sira nia ajuda, “trojan aid”  “ajudus boa vontade” liu husi ajuda oi-oin hanesan lidera  INTERFET mai Timor-Lste, liu husi ajudus humanitarian nian-AUSAID, no ajudus humanitarian seluk maibe iha parte balun konsikuensia ita lakon ho ita rikun soin balun “kazu” espionajen, no akordu kona ba mina nian ne’e sira hetan profit bo’ot.

Kolia kona-ba USA, tanba sa mak sira  hakarak hakbesik mai Dili? Iha hau nia artikel anterior hau hatete katak sira komesa preukupa presensa China iha Dili, sira tauk keta China mai domina iha Timor-Leste : Politika estranjeiro USA kona-ba visita Hillary Clinton mai Dili tinan hirak liu ba ne’e hatudu mai ita katak sira buka hela pendekatan ho Timor-Leste, buka mos naran, (MPO-mencari perhatianOrang, governu TL), ida refere ba preukupasaun China iha rejiaun Asia Sudeste, no pasifiku, liu-liu hare husi geo-strategi politika, Timor-Leste sai ponte stratejia  ba rejiaun pasifik no Asia Sudeste.

Liga ba investimentu, hau fiar, katak sei laiha investimentu husi nasaun bo’ot sira hanesan ne’e, se iha mos tanba sira hakarak mai halo investe iha area espesifiku hanesan enerjia no seluk tan. Hare’e rek tok, invenstor husi nasaun rua ne’e, se mak mai iha Dili halo investimentu, Cocacola, Intel, Apple,  no seluk tan sira halo ona ihane’e ka lae? Karik tinan oin, sekulu oin mai? Ita hein deit.

Tanba sa mak sira la mai investe iha Dili? Iha rajaun oin-oin, permeiru no prinsipal mak kestaun siguransa nasional, maibe la’os ne’e deit iha asuntu barak mak sira kestiona, karik sira hare ita nia rekursu humanu liu-liu labor skill, hospitality, birokrasia, korupsaun no seluk tan. Se ita la muda ita nia mentalidade, etika profesionalismu, no seluk tan entaun ita mak sei tane liman hakilar nafatin ba mundu sira seluk atu ema sira ne’e mai investe iha ita nia rai. Se hanesan ne’e, ita iha osan oitua, tanba sa mak ita nia governu la suporta empresariu ki’ik sira atu investe duke tane lian nafatin? Nee kesataun seluk ne’ebe ita presija hare’e.
Atu hanoin oinsa bele resolve problema hirak ne’e depende ba esforsu husi parte state actors and non state actors (liu-liu papel jerasaun foun, estudante)  sira presija servisu maka’as liu tan fo kontribusaun ba nasaun ida ne’e liu husi maneira no estrategia ekonomia politika oi-oin atu hadia, dezenvolve, ita nia rai.

Thanks ba kolega sira nia komentariu.

Artikel ida ne’e ho objetivu atu resposta ba komentariu sira iha Facebook, laos atu defende hau nia ideia (narsis), ou pro-ba nasaun China, maibe liu husi artikel ne'e ita bele hare fila fali, refleta fila fali katak tenpo agora oportunidade di'ak ba ita atu aprende, estuda barak liutan no halo komparasaun saida mak akontese iha ita nia rai, iha tenpo pasadu, presente no iha futuru oin mai, maski iha gap barak. Ba kolega jerasaun foun, estudantes sira, ida ne'e tenpo diak ba ita atu prepara-an didiak molok atu hakat ba oin, hasoru desafius, impedimentus bo'ot, liu-liu atu troka jerasaun tuan sira.

Sempre tau iha ita nia ulun, politika iha ambiente internasional la'o ho maneira oi-oin, anarkis, no pragmatis, ohin bele lao harmonis, sai amigu maibe loron ikus bele sai inimigu, ida inimigu sai amigu, politika ne'ebe realistiku. ita tenki hatene ambiente dinamika sira ne'e no oinsa atu survive, no labele sai "PENONTON SETIA ATAU PENONTON SEJATI"  ita mos bele sai PLAYER, iha ambiente dinamika politika internasional. Hanesan ita nia nai ulun balun halo dadauk iha nasaun Afrika, no nasaun seluk, ne'e ezemplo di'ak katak Timor iha potensia nudar aktor estadu iha ambiente politika internasional.

Se liafuan balun la kona imi nia laran bele halo komentariu iha FB ou blog : Forum Relasaun Internasional.

Celso da Fonseca:  Administrator Forum Relasaun Internasional.



1 comment:

  1. Ita laos fo sala ba Xineza sira nebe mai halo negosiu iha Timor, maibe ita nia lei mos seidauk klaru, liu-liu Lei kona-ba rai, Xinesa hola rai iha TL. Uluk Hudi laran agora sai Xina laran. No fim, hipoteza ida nebe dehan "Timor-oan sira sei sai bainaka iha sira nia rai rasik". Obgd. ABC!

    ReplyDelete

Estudu Relasaun Internasional: Topiku peskiza no monografia interesante sira.

Ho artigu simples ne'e ha’u atu fahe ezemplu  títulu teze/monografia ho tópiku no kategoria sira iha estudu Relasaun Internasional (RI)....