Tensaun Politika Halo Timor-Leste Nia Demokrasia Sai Maduru Liu tan

Husi: Sancho Xavier

Sura deit ona loron ita atu hili partidu polítiku ho nia figura se mak sai vensedor iha eleisaun ida ne’e, atu ukun uma fukun (Parlamento Nasional) no uma mutin (Palacio Governo). Nune’e ba eleisaun tinan ida ne’e sai kompetisaun maka’as entre partidu polítiku ho figura importante sira hanesan Xanana Gusmão ho Conselho Nasional Reconstrucão Timorense (CNRT), Mari Alkatiri ho Frente Revolusionária de Timor-Leste Independente (FRETILIN), no Taur Matan Ruak ho Partidu Libertasaun Popular (PLP), nune’e sura mos partidu sira hanesan PD, Frente Mudansa, KHUNTO nst. Figura sira ne’e mesak iha esperensia no iha relasaun emosional ho povu metin teb-tebes.

Bai-bain tiha ona iha tempu sira besik eleisaun nian tensaun kona-ba paz no estabilidade sai preokupasaun boot iha sosiedade Timor-Leste. Istoria kona-ba eleisaun nian hatudu eleisaun sira liu ba no agora ne’e ita laiha duvida ba lideransa jerasaun tuan sira hanesan Komandante Em Xefi FALINTIL Kay Rala Xanana Gusmao, Dr. Mari Alkatiri no Jeneral Taur Matan Ruak. Hanesan hateten iha leten katak eleisaun ida ne’e hanesan kompetisaun boot entre ulun boot partidu polítiku sira, sai mos oprtunidade ba polítiku no intelektual foun sira atu promove hanesan mos exersisiu ida ba tranzisaun nian, katak ida ne’e mak oportunidade, maibe labele hare ba diverjensia husi figura central sira iha partidu polítiku hanesan barera hodi ita haketak malu. Ho nune’e iha periodu kampania no eleisaun nian iha nia diak lubun no risku mos. Eleisaun Presidenzial ne’ebé liu dadaun ona indika Timor-Leste nia susesu ho maturidade politika ne’ebé nasaun ho idade nurak ne’e hatudu hafoin organiza eleisaun mesak depois tinan 15 restaurasaun independesia nian.

Tuir Dekretu Prezidente Repúblika Nú. 27/2017, loron 2 Maiu marka eleisaun parlamentar sei hala’o iha loron 22 Jullu 2017. Fiar metin katak sei la iha tan repetisaun ba lisaun sira eleisaun Tinan 2007 no 2012 ne’ebé hala’o iha momentu defisil ida nia laran. So’e lia kroat ba malu, insulta malu i piedas ba malu durante kampania nian, ne’e la’os hatudu katak sira lider Timor oan sira fila kotuk ba malu. Ne’e asumsaun ida klot. Hanesan Prezidente partidu PLP Taur Matan Ruak hateten, ‘fahe malu partidu ne’e laos problema, ne’e buat kiik oan ida kompara ho buat ne’ebé halibur ita mak Timor nia futuru’.

Timor oan sira tenki halibur malu, hamutuk mak bele dezenvolve rai ne’e ba oin. La konkorda malu la’os atu sai inimigu ba malu, no fila kotuk ba malu la’os atu fahe malu, maibe buka dalan alternativu ruma atu hatan lalais ba problema ne’ebé povu hasoru dadaun hela. Hanesan perioritiza ona iha Plano Estratejiku Dezenvolvimentu Nasional (PEDN- 2030) nian liu-liu iha setor produtivu sira hanesan edukasaun, saude no agrikultura nst, hodi bele fo moris diak ba Timor oan sira.

Nune’e hau laiha duvida ba luta nain sira ne’ebé sai figura sentral iha partidu polítiku sira sei hamutuk nafatin asegura hakmatek ne’ebé dadaun ne’e povu goza hela. Lisaun eleisaun nia fo hanoin mai ita ultrapasa ona situasaun difisil ida ne’ebé husik hela trauma, tauk, no kanek iha ema barak nia moris. Tamba ne’e mak eleisaun ida ho hakmatek deit mak lori nasaun nia naran sai morin iha diaspora, demokrasia ne’ebé mak ita kuda ona bele sai exemplar ba nasaun sira iha mundu. Ida ne’e ita hotu nia eperansa no konfiansa ba sira hanesan ita nia aman i fundador nasaun nian. Hatudu tiha ona tempu ida agora so sira nia hamutuk deit mak bele fo hakamatek no dezenvolvimentu ba moris diak bele realiza.

Mehi ba dezenvolvimentu, mehi ba moris diak mak povu kiik sira iha suku no aldeia sira hakarak estrada diak para sira bele fa’an sira nia produtu, irigasaun ba sira nia ba natar hodi fasilita sira nia produsaun, hadia serbisu administarasaun publiku ne’ebe bele fasilita povu bele asesu lalais no la distingi ema kiik no ema boot, kondisaun merakado ne’ebé diak nst. Maioria Timor oan sira nia hakarak mak moris hakamatek hodi hisik kosar ba moris diak, ne’e buat ne’ebé mehi ema hotu nia, ne’e insdikutivel. Maibe so Timor oan sira hamutuk deit mak bele. Nune’e mak Dr Mari Alkatiri dehan banhira kaundo lideransa jerasaun tuan sira hamutuk mak sai tiha ona hanesan ‘besi asu’ ida, sei la nakdoko, ema se deit labele book no lakon tempu sei koko atu sobu ida ne’e.

Ho ida ne’e periodu kampania no eleisaun nian laos deit ita hare hanesan kompetisaun maibe oinsa hare mos nosaun ba dezenvolvimentu no demokrasia ne’ebé moris no abut metin dadaun ona iha Timor-Leste. Tamba ne’e tensaun iha periodu sira kampania no eleisaun nian konsidera buat normal ida i hatudu exersisiu demokrasia real iha nasaun ida nian. Maibe tensaun politika bele fo espasu hodi lori risku ba siguransa iha eleisaun nian. Buat ne’ebe ita akompania antes tama ba kampania lider boot Partidu Polítiku sira nian soe piedas ba malu, kee malu to’o ataka malu liu husi media sira. Serake ida ne’e sai hanesan ameasa ida siguransa iha elisaun tuir mai?  Ka hanesan exersisiu demokrasia ida?

La los ita tenki sai vitima ba sira nia konfrontus argumentus ne’e. Ataka malu entre lider partidu polítiku sira hanesan deit meius komunikasaun ida. Nune’e la’os meius komunikasaun ida edukativu maibe meius ida provokativu no ekplorativu. Tanba sa? Ho nune’e bele deskobre buat ruma husi saida mak sira halo tiha ona iha pasadu, dadaun buat ruma ne’ebe karik lao sala hela no buka alternativu ba futuru solusaun ida diak. Dalabarak ita hare deit mak pontu negativu, mas ita la hare iha mos benfisiu ruma nebe ita bele hetan husi diferensia sira ne’e. Tensaun politika ne’e buat normal ida tamba politika ne’e hanesan artistisku ida ho meius saida deit bele utiliza iha periodu kampania nian atu atinji politika nia objetivu. Nune’e Eis Prezidenti Republika Taur Matan Ruak bei-beik dehan kuando boot sira hemu tua labele povu kiik sira imi mak lanu fali.

Tensaun politika ne’e la’os deit fo efeitu negativu, mas tenki hare ho klean benefisiu saida husi tensaun iha tempu kampania no eleisaun nian. Iha ne’ebé hau konsidera tensaun politika ne’e hanesan oportunidade liberdade ekpresaun nian, katak buat barak ne’ebe durante ne’e falun metin hela, ema nunka sentuh, husi meius ida provokativu buat sira ne’ebé naksubar hela bele fakar sai mes-mesak. Hanesan meius evaluasaun ida aberta ba problema hotu ne’ebé nasaun hasoru iha asuntu politika, siguransa, social- kultura, ekonomia, istoria nst.

Maske nune’e ulun boot sira presiza sukat mos katak ita nia povu dalaruma haree liu ba saida maka sira ko’alia no ida hanesan sasukat hodi afirma sira nia pozisaun ba lider sira nia linguajen. Portantu relasaun entre povu no lideransa tuan sira emosional teb-tebes no dalaruma haree ida ne’e hanesan buat los ne’ebe komuga.

Buat seluk, ita presiza aprende mos husi diferente ideias sira ne’e, ida ne’e atu bele koloka iha ita nia hanoin katak diferensia ideias la’os bareira ka tau inimigu ba malu maibe buka haree luan liu iha diferensia ida ne’e hodi fortifika difisiensia sira ne’ebe ita iha. Katak diferensia sira ne’ebe ita iha nune’e hodi bele to’o iha objetivu komum ida Timor-Leste nian liu husi hanoin kritiku sira, diskusaun, debates no diferensia ideias sira ne’e lori ita to’o iha konkluzaun final ida.

Ikus liu ita ukun an tiha ona signifika ita hatene, hatene atu ukun ita nia an mesak, nune’e mak ita sei la duvida konabá paz iha periodu eleisaun nian, ita ida-idak tenki ukun ita nia-an hodi ita bele goza liberdade ne’e rasik.  

Hakerek na’in nudar Alumni Universidade Dili (UNDIL), 2011, no dadaun ne’e serbisu iha Fundasaun Mahein (FM). Artigu ida ne’e la reprezenta instituisaun ne’ebé hau haknar ba, maibé idea no argumentu sira tau iha artigu ne’e nia kontiudu nudar responsavel pesoal. Hau nakloke ba kritika no sujentaun ruma karik iha bele haruka iha hau nia email: Sancho_xavier@yahoo.co.id . Obrigado!