Husi: Sancho Xavier
Sura deit ona loron ita atu hili partidu
polítiku ho nia figura se mak sai vensedor iha eleisaun ida ne’e, atu ukun uma
fukun (Parlamento Nasional) no uma mutin (Palacio Governo). Nune’e ba eleisaun
tinan ida ne’e sai kompetisaun maka’as entre partidu polítiku ho figura
importante sira hanesan Xanana Gusmão ho Conselho Nasional Reconstrucão
Timorense (CNRT), Mari Alkatiri ho Frente Revolusionária de Timor-Leste
Independente (FRETILIN), no Taur Matan Ruak ho Partidu Libertasaun Popular
(PLP), nune’e sura mos partidu sira hanesan PD, Frente Mudansa, KHUNTO nst. Figura
sira ne’e mesak iha esperensia no iha relasaun emosional ho povu metin
teb-tebes.
Bai-bain tiha ona iha tempu sira besik
eleisaun nian tensaun kona-ba paz no estabilidade sai preokupasaun boot iha
sosiedade Timor-Leste. Istoria kona-ba eleisaun nian hatudu eleisaun sira liu
ba no agora ne’e ita laiha duvida ba lideransa jerasaun tuan sira hanesan
Komandante Em Xefi FALINTIL Kay Rala Xanana Gusmao, Dr. Mari Alkatiri no
Jeneral Taur Matan Ruak. Hanesan hateten iha leten katak eleisaun ida ne’e
hanesan kompetisaun boot entre ulun boot partidu polítiku sira, sai mos
oprtunidade ba polítiku no intelektual foun sira atu promove hanesan mos
exersisiu ida ba tranzisaun nian, katak ida ne’e mak oportunidade, maibe labele
hare ba diverjensia husi figura central sira iha partidu polítiku hanesan
barera hodi ita haketak malu. Ho nune’e iha periodu kampania no eleisaun nian
iha nia diak lubun no risku mos. Eleisaun Presidenzial ne’ebé liu dadaun ona
indika Timor-Leste nia susesu ho maturidade politika ne’ebé nasaun ho idade
nurak ne’e hatudu hafoin organiza eleisaun mesak depois tinan 15 restaurasaun independesia
nian.
Tuir Dekretu Prezidente Repúblika Nú.
27/2017, loron 2 Maiu marka eleisaun parlamentar sei hala’o iha loron 22 Jullu
2017. Fiar metin katak sei la iha tan repetisaun ba lisaun sira eleisaun Tinan
2007 no 2012 ne’ebé hala’o iha momentu defisil ida nia laran. So’e lia kroat ba
malu, insulta malu i piedas ba malu durante kampania nian, ne’e la’os hatudu
katak sira lider Timor oan sira fila kotuk ba malu. Ne’e asumsaun ida klot.
Hanesan Prezidente partidu PLP Taur Matan Ruak hateten, ‘fahe malu partidu ne’e
laos problema, ne’e buat kiik oan ida kompara ho buat ne’ebé halibur ita mak
Timor nia futuru’.
Timor oan sira tenki halibur malu, hamutuk
mak bele dezenvolve rai ne’e ba oin. La konkorda malu la’os atu sai inimigu ba
malu, no fila kotuk ba malu la’os atu fahe malu, maibe buka dalan alternativu
ruma atu hatan lalais ba problema ne’ebé povu hasoru dadaun hela. Hanesan
perioritiza ona iha Plano Estratejiku Dezenvolvimentu Nasional (PEDN- 2030)
nian liu-liu iha setor produtivu sira hanesan edukasaun, saude no agrikultura
nst, hodi bele fo moris diak ba Timor oan sira.
Nune’e hau laiha duvida ba luta nain
sira ne’ebé sai figura sentral iha partidu polítiku sira sei hamutuk nafatin
asegura hakmatek ne’ebé dadaun ne’e povu goza hela. Lisaun eleisaun nia fo
hanoin mai ita ultrapasa ona situasaun difisil ida ne’ebé husik hela trauma,
tauk, no kanek iha ema barak nia moris. Tamba ne’e mak eleisaun ida ho hakmatek
deit mak lori nasaun nia naran sai morin iha diaspora, demokrasia ne’ebé mak
ita kuda ona bele sai exemplar ba nasaun sira iha mundu. Ida ne’e ita hotu nia
eperansa no konfiansa ba sira hanesan ita nia aman i fundador nasaun nian.
Hatudu tiha ona tempu ida agora so sira nia hamutuk deit mak bele fo hakamatek
no dezenvolvimentu ba moris diak bele realiza.
Mehi ba dezenvolvimentu, mehi ba moris
diak mak povu kiik sira iha suku no aldeia sira hakarak estrada diak para sira
bele fa’an sira nia produtu, irigasaun ba sira nia ba natar hodi fasilita sira
nia produsaun, hadia serbisu administarasaun publiku ne’ebe bele fasilita povu
bele asesu lalais no la distingi ema kiik no ema boot, kondisaun merakado
ne’ebé diak nst. Maioria Timor oan sira nia hakarak mak moris hakamatek hodi hisik
kosar ba moris diak, ne’e buat ne’ebé mehi ema hotu nia, ne’e insdikutivel.
Maibe so Timor oan sira hamutuk deit mak bele. Nune’e mak Dr Mari Alkatiri
dehan banhira kaundo lideransa jerasaun tuan sira hamutuk mak sai tiha ona
hanesan ‘besi asu’ ida, sei la nakdoko, ema se deit labele book no lakon tempu
sei koko atu sobu ida ne’e.
Ho ida ne’e periodu kampania no eleisaun
nian laos deit ita hare hanesan kompetisaun maibe oinsa hare mos nosaun ba
dezenvolvimentu no demokrasia ne’ebé moris no abut metin dadaun ona iha
Timor-Leste. Tamba ne’e tensaun iha periodu sira kampania no eleisaun nian
konsidera buat normal ida i hatudu exersisiu demokrasia real iha nasaun ida
nian. Maibe tensaun politika bele fo espasu hodi lori risku ba siguransa iha
eleisaun nian. Buat ne’ebe ita akompania antes tama ba kampania lider boot Partidu
Polítiku sira nian soe piedas ba malu, kee malu to’o ataka malu liu husi media
sira. Serake ida ne’e sai hanesan ameasa ida siguransa iha elisaun tuir mai? Ka hanesan exersisiu demokrasia ida?
La los ita tenki sai vitima ba sira nia
konfrontus argumentus ne’e. Ataka malu entre lider partidu polítiku sira hanesan
deit meius komunikasaun ida. Nune’e la’os meius komunikasaun ida edukativu
maibe meius ida provokativu no ekplorativu. Tanba sa? Ho nune’e bele deskobre
buat ruma husi saida mak sira halo tiha ona iha pasadu, dadaun buat ruma ne’ebe
karik lao sala hela no buka alternativu ba futuru solusaun ida diak. Dalabarak
ita hare deit mak pontu negativu, mas ita la hare iha mos benfisiu ruma nebe
ita bele hetan husi diferensia sira ne’e. Tensaun politika ne’e buat normal ida
tamba politika ne’e hanesan artistisku ida ho meius saida deit bele utiliza iha
periodu kampania nian atu atinji politika nia objetivu. Nune’e Eis Prezidenti
Republika Taur Matan Ruak bei-beik dehan kuando boot sira hemu tua labele povu
kiik sira imi mak lanu fali.
Tensaun politika ne’e la’os deit fo
efeitu negativu, mas tenki hare ho klean benefisiu saida husi tensaun iha tempu
kampania no eleisaun nian. Iha ne’ebé hau konsidera tensaun politika ne’e
hanesan oportunidade liberdade ekpresaun nian, katak buat barak ne’ebe durante
ne’e falun metin hela, ema nunka sentuh,
husi meius ida provokativu buat sira ne’ebé naksubar hela bele fakar sai
mes-mesak. Hanesan meius evaluasaun ida aberta ba problema hotu ne’ebé nasaun
hasoru iha asuntu politika, siguransa, social- kultura, ekonomia, istoria nst.
Maske nune’e ulun boot sira presiza
sukat mos katak ita nia povu dalaruma haree liu ba saida maka sira ko’alia no
ida hanesan sasukat hodi afirma sira nia pozisaun ba lider sira nia linguajen.
Portantu relasaun entre povu no lideransa tuan sira emosional teb-tebes no
dalaruma haree ida ne’e hanesan buat los ne’ebe komuga.
Buat seluk, ita presiza aprende mos husi
diferente ideias sira ne’e, ida ne’e atu bele koloka iha ita nia hanoin katak
diferensia ideias la’os bareira ka tau inimigu ba malu maibe buka haree luan
liu iha diferensia ida ne’e hodi fortifika difisiensia sira ne’ebe ita iha.
Katak diferensia sira ne’ebe ita iha nune’e hodi bele to’o iha objetivu komum
ida Timor-Leste nian liu husi hanoin kritiku sira, diskusaun, debates no
diferensia ideias sira ne’e lori ita to’o iha konkluzaun final ida.
Ikus liu ita ukun an tiha ona signifika
ita hatene, hatene atu ukun ita nia an mesak, nune’e mak ita sei la duvida
konabá paz iha periodu eleisaun nian, ita ida-idak tenki ukun ita nia-an hodi
ita bele goza liberdade ne’e rasik.
Hakerek na’in nudar Alumni Universidade
Dili (UNDIL), 2011, no dadaun ne’e serbisu iha Fundasaun Mahein (FM). Artigu
ida ne’e la reprezenta instituisaun ne’ebé hau haknar ba, maibé idea no
argumentu sira tau iha artigu ne’e nia kontiudu nudar responsavel pesoal. Hau
nakloke ba kritika no sujentaun ruma karik iha bele haruka iha hau nia email: Sancho_xavier@yahoo.co.id
.
Obrigado!
